Róża

Róża - po łac. Rosa L. – rodzaj krzewów należących do rodziny różowatych (Rosaceae). Znanych jest 150–200 gatunków róż występujących na półkuli północnej, czasem podaje się nawet dwukrotnie większą liczbę, co wynika z różnego traktowania taksonów. Większość ozdobnych odmian róży rozmnaża się przez okulizację na podkładkach z dzikich róż. Różami zajmuje się nauka znana jako rodologia – gałąź botaniki. Ogrody różane nazywa się rosariami.

Persowie uważali różę za „królową ogrodu”, była ona tak ważna że samo słowo „róża” oznacza w ich języku „kwiat”. Kiedy w VII wieku podbili ich muzułmańscy Arabowie, przejęli od nich miłość do ogrodnictwa i umiejętność hodowania róż. Róża od czasów staroperskich była duchowym i mistycznym symbolem całej cywilizacji Indo-Arjów i Indoeuropejczyków.

Badania paleobiologów w Stanach Zjednoczonych (Kolorado i Oregon) dowodzą, że róże pojawiły się na Ziemi około 40 milionów lat temu. Większość gatunków, bo około 70%, pochodzi z Azji (Chiny, Himalaje, Japonia), pozostałe 30% wywodzi się z Bliskiego Wschodu, Europy, Afryki i Ameryki Północnej. Jednym z najważniejszych stanowisk róż w Europie, gdzie rośnie aż 11 gatunków dzikich róż, jest rezerwat „Góry Pieprzowe” koło Sandomierza.

Róże uprawiane są ze względu na swoje właściwości lecznicze oraz z powodu subtelnych wpływów mistycznych i duchowych. Wiele gatunków róż i ich mieszańców należy do najbardziej cenionych krzewów ozdobnych uprawianych od starożytności. Róże zostały udomowione jako rośliny ozdobne co najmniej 5 tysięcy lat temu w Sumerze i Chinach oraz 7 tysięcy lat temu w dawnych Wielkich Indiach, także w Persji (Iranie, Arjanie). Także antyczni Rzymianie cenili róże jako rośliny ozdobne, przystrajali ich kwiatami sale bankietowe i stoły.

Róże dla zdrowia

Wiele gatunków róży dostarcza także jadalnych owoców, stosowanych zarówno do przetworów. Owoce i płaty stosowane są także jako przyprawa, dodatek do rozmaitych potraw. Popularność jako taką mają zwłaszcza w południowo-wschodniej Europie i w kuchni arabskiej, ale także w Indii i Persji. W kulturze zachodniej zastosowanie kulinarne róż zostało spopularyzowane w okresie wojennym, kiedy to utrudniony dostęp do cytrusów spowodował zainteresowanie się owocami róż jako źródłem witamin (w Wielkiej Brytanii powstało w tym celu w 1942 roku narodowe towarzystwo produkcji owoców róż i syropu różanego).

W porównaniu do innych owoców zawiera mało wody, natomiast dużo witaminy C (od kilkuset do kilku tysięcy mg w 100 g świeżej masy – najwięcej u róży girlandowej, alpejskiej, czerwonawej), E, P, K i witamin z grupy B, a także karotenu, garbników, kwasu cytrynowego i jabłkowego, węglowodanów, pektyn i składników mineralnych (zwłaszcza soli wapnia, magnezu i żelaza), czerwony barwnik (likopinę). Owoce róż pobudzają apetyt.

Hipokrates znał dobrze zastosowanie i własności lecznicze róż, a przed nim leki z róż stosowała medycyna chińska oraz indyjska i tybetańska. Później, w okresie średniowiecza w Europie róże były używane głównie jako rośliny lecznicze. Do celów leczniczych zbiera się owoce i pseudoowoce następujących gatunków: róża dzika, róża pomarszczona, róża jabłkowata, róża girlandowa. Sproszkowane owoce właściwe wchodzą w skład tabletek Litozin. Owoce rzekome róż znajdują się w takich mieszankach ziołowych jak: Regulavit, Pyrotex, Tussiflos. Wyciąg z owoców znajduje się w płynach Cholesol, Diges-Tonic, Neocardina, w tabletkach i preparatach: Tiliros, Acerola, Rosagran, Biogran B.

Surowce zielarskie z róży ze względu na wysoką zawartość witamin, zwłaszcza C, działają ogólnie wzmacniająco. Zalecane są do stosowania podczas rekonwalescencji, przy osłabieniu, zmęczeniu, w stresie, przy przeziębieniu i w ciąży. Flawonoidy działają słabo moczopędnie, żółciopędnie, przeciwutleniająco i stabilizują ściany naczyń włosowatych, hamując krwawienia z tych naczyń. Zawarty w owocach właściwych galaktolipid (GOPO) działa przeciwzapalnie i przeciwreumatycznie. Działanie przeciwzapalne wiąże się z hamowaniem chemotaksji leukocytów oraz obniżeniem stężenia w osoczu kreatyniny i białek CRP. Działanie przeciwzapalne jest porównywalne do niesteroidowych leków syntetycznych (np. kwasu acetylosalicylowego), przy czym preparaty z róż nie powodują efektów niepożądanych. Działanie przeciwutleniające preparatów z róż jest zasługą dużej zawartości witaminy C, karotenoidów i polifenoli. Do wygaszenia w organizmie rodników hydroksylowych wystarcza dawka 0,05 mg sproszkowanego ekstraktu z owoców róż. Świeże owoce róż działają ochronnie na błonę śluzową żołądka i przeciwwrzodowo. Glikozydy obecne w owocach róż działają uspokajająco i wyciszająco.

Symbolika i mistyka róży

Róże odgrywają dużą rolę w różnych dziedzinach życia i działalności ludzkiej: w literaturze, sztuce, zdobnictwie, architekturze, heraldyce, symbolice i obrzędowości. Symbolika róży jest złożona i w zależności od kontekstu może odnosić się do przeciwstawnych skojarzeń. W Indii woda różana jest od tysiącleci używana jako jeden z szesnastu składników rytuału obmywania, znanego jako abhiszekam. Na ścianach egipskich grobowców można znaleźć uwiecznione kwiaty róż, które w Egipcie były poświęcone Izydzie, a korona z róż zwanych „Świętymi różami abisyńskimi”, stanowiła część wyposażenia zmarłych. W Świątyni Salomona ściany obmywano wodą różaną, podobnie jak groby i ołtarze świętych w Indii. Antyczni Grecy bardzo cenili róże, które były symbolem Afrodyty, bogini miłości. Powstanie róży wiąże się z kilkoma mitami o Afrodycie (lub Wenus) – miała powstać razem z boginią z tej samej piany morskiej, z krwi Afrodyty, która zraniła stopę biegnąc do swojego kochanka – Adonisa lub z krwi Adonisa rozszarpanego przez dzika. Wieniec z róż miał nosić również na głowie Dionizos, miał on chłodzić jego głowę. Homer w Iliadzie i Odysei mówi o Eos, różanopalcej (mającej palce w kolorze przypominającym płatki róż) bogini zorzy porannej, malującej świat wszystkimi barwami. Opisując tarcze Achillesa i Hektora poeta umieścił na nich te kwiaty jako ornament. Safona nazwała różę „królową kwiatów”. Anakreont wspomina w jednym ze swych utworów balsam różany. Rzymscy pisarze Katullus, Wergiliusz i Owidiusz wymieniają róże w swych utworach. W starożytnym Rzymie obchodzono święto ku czci duchów zmarłych, Rosaria, kiedy to ozdabiano groby różami.

Perscy i później arabscy Sufi powszechnie uznawali kwiat róży za symbol mistyczny, a sam krzak różany jest motywem wielu alegorycznych opowieści o rozwoju serca i duszy człowieka. Omar Chajjam perski poeta i matematyk (zm. 1123) zgodnie z suficką tradycją wybrał różę na symbol perfekcji i prosił by jego grób był tak położony, aby północny wiatr mógł na nim rozsiewać płatki róż. W Turcji róże sadzone były na grobach kobiet. Czerwona róża w Europie kojarzona była z seksualnością i miłością zmysłową, małżeńską, w okresie odrodzenia, stały się ozdobą nowożeńców i łoża małżeńskiego. Symbol kwiatu róży otoczonego kolcami stał się znakiem miłości, która wiąże się z pokonywaniem przeciwności. Natomiast białe róże i plecione z nich wianki symbolizowały czystość, a przez obronę kolcami przed zerwaniem – w szczególności ochronę dziewictwa, niepokalania. W literaturze młodopolskiej pojawia się czarna róża jako symbol przemijania i śmierci. Czerwona róża jest symbolem miłości, tęsknoty, ale także różnych ruchów postępowych, dobroczynnych, lewicowych, obrony praw człowieka, duchowych i mistycznych. Róża jest symbolem bogini, w tym wielkiej bogini oraz troistej bogini w wielu duchowych tradycjach ludzkości.

Wyrosłe z chrześcijaństwa grupy gnostyckie i mistyczne przyjęły za symbol różę połączoną z krzyżem (różokrzyż) inspirując się głównie mistyką i duchowością perskiego sufizmu.